Λίγο μετά τα λαμπερά εγκαίνια της σημαντικής έκθεσης ζωγραφικής του Μιχάλη Μακρουλάκη στο Κουρσούμ Τζαμί στις 26 Νοεμβρίου 2022, αυτήν μεταφέρθηκε ολίγον τι άρον-άρον στο Δίδυμο Οθωμανικό Λουτρό. Ο λόγος δεν ήταν άλλος από την είδηση που μάθαμε λίγες ημέρες πριν. Το Κουρσούμ Τζαμί βρίσκεται, πλέον, σε μια πολύ κακή κατάσταση έτσι ώστε όχι μόνο να αποτελεί έναν ακατάλληλο χώρο για οποιαδήποτε χρήση, αλλά να επιβάλλεται το κλείσιμό του για τις αναγκαίες εργασίες συντήρησής του. Και μάλιστα, τουλάχιστον για 3 χρόνια! Ωστόσο, γι΄αυτήν την μεταφορά της έκθεσης κανείς δεν είπε κουβέντα, τόσο επίσημα όσο και ανεπίσημα. Για να μην χαλάσει κανείς το εορταστικό κλίμα ενόψει των Χριστουγέννων και την καλή εικόνα της πόλης ενόψει του Μύλου των Ξωτικών. Η συγκεκριμένη έκθεση προγραμματίστηκε να λειτουργήσει συνδυαστικά με τον Μύλο, προκειμένου να δείξουμε στους επισκέπτες και το πολιτιστικό και καλλιτεχνικό μας υπόβαθρο. Θα ήταν κακό να το διαψεύσουμε. Όσο για τα εγκαίνιά της ήταν όπως ακριβώς αξίζουν σε ένα τέτοιο γεγονός που φιλοξενείται μέσα σε έναν τέτοιο μοναδικό χώρο. Πλαισιωμένα από κουαρτέτο εγχόρδων και λαμπερά χαμόγελα ικανοποίησης για την επίτευξη ενός σπουδαίου πολιτιστικού έργου. Μήπως, όμως, κάποιο από αυτά τα χαμόγελα θα μπορούσε να μας πει γιατί το Κουρσούμ Τζαμί έφτασε στο σημείο να μπάζει νερά και να στάζει ο θόλος του; Κι όχι μόνο της νυν δημοτικής αρχής αλλά και εκείνων που πέρασαν από την πόλη τα τελευταία 30 χρόνια! Κι όχι μόνο των αιρετών, αλλά και εκείνων που εμπλέκονται στην ύπαρξη και λειτουργία του.

Η μορφή που έχει σήμερα το Κουρσούμ Τζαμί στα Τρίκαλα οφείλεται στις εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης που έγιναν το 1993 από τον Δήμο Τρικάλων, ύψους 170.424.636 εκατομμύριων δραχμών. Πρόκειται για την πιο μεγάλη και σημαντική παρέμβαση που ορθώς κρίθηκε εκείνη την εποχή απολύτως επιβεβλημένη, αφού η φθορά του χρόνου και η εγκατάλειψη ήταν οφθαλμοφανείς σε κάθε σπιθαμή του επιβλητικού μουσουλμανικού τεμένους.

Το Κουρσούμ Τζαμί λίγο πριν τις εργασίες αναστήλωσής του το 1933 

Η αναστήλωσή του έγινε προκειμένου να ενταχθεί στη ζωή της πόλης ως ένας ενεργός χώρος πολιτισμού, με χρήσεις συμβατές με το ιστορικό περιεχόμενο του. Επιπλέον, κανείς μέχρι εκείνη την στιγμή δεν αμφισβητούσε την μεγάλη αρχιτεκτονική και πολιτιστική του αξία. Το Κουρσούμ Τζαμί που χρονολογείται το 1550 περίπου, θεωρείται το μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστερο στην Ελλάδα, με το πιο σημαντικό στοιχείο που συνιστά την μοναδικότητά του την δημιουργία του από τον πιο ονομαστό αυλικό αρχιτέκτονα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, Μινάρ Σινάν. Ο οποίος έκανε πράξη την επιθυμία του διοικητή στο σαντζάκι των Τρικάλων Οσμάν Σάχ, γιού του Μουσταφά Πασά, που παντρεύτηκε την κόρη του σουλτάνου Σελίμ Α’ και έζησε στα Τρίκαλα. Το Κουρσούμ Τζαμί είναι το μοναδικό του έργο που σώζεται σε ελληνικό έδαφος. Δίπλα του βρίσκεται ο Τουρμπές, δηλαδή το μαυσωλείο του Οσμάν Σάχ όπου ετάφη. Ιδιαίτερης σημασίας χαρακτηριστικό του ισλαμικού τεμένους ο μολυβδοσκέπαστος θόλος του, όπως μας λέει το όνομά του Κουρσούμ Τζαμί (μολυβένιο τζαμί), ή Κουρσουνλή Τζαμί όπως αναφέρεται σε παλαιότερες πηγές. Και όλα αυτά αποτελούν σημαντικά στοιχεία της ιστορίας της πόλης, είτε αρέσουν είτε δεν αρέσουν σε κάποιους. Σήμερα το Τέμενος του Οσμάν Σαχ είναι μνημείο προστατευόμενο από την UNESCO και χρησιμεύει σαν χώρος ήπιων εκδηλώσεων. Με την κυριολεκτική έννοια του «σαν», αφού οι νυχτερίδες και οι αράχνες που βρίσκονται πάντα στον εσωτερικό του χώρο δεν είναι θορυβώδεις. Η ύπαρξή τους, καθώς παραπέμπει ευθέως στο γνωστό τραγούδι του Καζαντζίδη, συντηρείται συνειδητά από την πόλη για την επαλήθευση και ανάδειξη του πολιτιστικού και καλλιτεχνικού χαρακτήρα του μνημείου.

Ανατρέχοντας κανείς στο παρελθόν της πόλης μαθαίνει πως η αναντίρρητη αξία του Κουρσούμ Τζαμί βρισκόταν στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης σημαντικών προσωπικοτήτων της επιστημονικής κοινότητας και εκτός των ελληνικών συνόρων. Το 1927 την πόλη των Τρικάλων επισκέπτεται κλιμάκιο ειδικών με επικεφαλής τον Γερμανό καθηγητή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου Φρ. Μπάμπιγγερ και των καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών Ν. Βέη και Α.Ορλάνδου, προκειμένου να δουν από κοντά την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το μνημείο. Ο γερμανός καθηγητής εκφράζει την θλίψη του, αφού στην πόρτα του Μαυσωλείου ανέγνωσεν επιγραφή… αποθήκης αμερικανικού πετρελαίου. Ενώ δύο χρόνια μετά, το 1929, ο καθηγητής Αναστάσιος Κ. Ορλάνδος στην πρωτοδημοσιευμένη μελέτη του στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών για την αρχιτεκτονική του τεμένους, σημειώνει πως ποία ακριβώς είναι η εσωτερική διάταξις του τουρμπέ δεν ηδυνήθην να εξακριβώσω, διότι ήτο κατά τον χρόνον της επισκέψεώς μου κεκλεισμένος χρησιμοποιούμενος και αυτός, καθώς και το τζαμί, ως αποθήκη χόρτων και σταύλος ζώων!".

Κάνοντας μια αναδρομή στον τοπικό τύπο εκείνης της εποχής θα δει κανείς πως από τις αρχές του περασμένου αιώνα η πόλη εξέφραζε το αίτημα της αξιοποίησης του μνημείου, με την δημιουργία μουσείου! Το 1937 ήρθε και πάλι στα Τρίκαλα ο καθηγητής Ορλάνδος για την μελέτη αναστήλωσης με εναλλακτική πρόταση επικάλυψης του τρούλου με κεραμίδια (φθηνότερη) ή μολυβδόφυλλα (ακριβότερη). Ο Δήμος ευαισθητοποιημένος ήδη και με πρόθεση να λειτουργήσει το μνημείο, ως Μουσείο της πόλης, ανέλαβε αμέσως τη χρηματοδότηση αποκατάστασης με κεραμίδια. Καθώς η πόλη συνεχίζει να διατηρεί το όραμά της το 1958, μετά τον ισχυρό σεισμό του 1954 που προκαλεί σοβαρές ζημιές στο μνημείο, ζητά για άλλη μια φορά το αυτονόητο! Ένα εγχείρημα τόσο γνωστό και διαδεδομένο στην Ελλάδα που πάντα φέρνει την απόλυτη επιτυχία και ισορροπία. Από την μια την δημιουργία του μουσείου και από την άλλη την αξιοποίηση του μνημείου χωρίς το παραμικρό ίχνος προσβολής του χαρακτήρα του. Μάλιστα, το 1993 ο Γενικός Πρόξενος της Τουρκίας στη Θεσσαλονίκη απαντώντας σε δημοσίευμα της εφημερίδας «Η Ενημέρωση», σχετικώς με επίσκεψή του στα Τρίκαλα που τελικώς δεν έγινε και είχε σχετιστεί με τις εργασίες αναστήλωσης του τεμένους, μεταξύ άλλων αναφέρει πως η επισκευή και για παράδειγμα η χρησιμοποίησή του σαν μουσείο αυτού του τεμένους που είναι το μοναδικό έργο του Μινάρ Σινάν στην Ελλάδα […] μάλλον θα προσφέρει πολλά στην πόλη μας.

Σχολιασμός της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΓΝΩΜΗ στις 12 Φεβρουαρίου 1958

Παρ΄όλα αυτά, σχεδόν έναν αιώνα μετά τα Τρίκαλα όχι μόνο δεν έχουν αποκτήσει Αρχαιολογικό Μουσείο, αλλά είναι υπό κατάρρευση το Κουρσούμ Τζαμί! Κι ενώ το 1993 ήταν ξεκάθαροι οι στόχοι της αναστήλωσης. Ο χώρος από το ΥΠΠΟ και την Εφορεία Αρχαιοτήτων να περάσει στα χέρια του Δήμου διότι η μη χρησιμοποίησή του οδηγεί σε φθορές και τελικά αναιρεί τους λόγους για τους οποίους αναστηλώθηκε, σύμφωνα με το επίσημο αίτημα του Δήμου Τρικάλων προς τις αρμόδιες υπηρεσίες για την παραχώρησή του. Ωστόσο, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες και τις υψηλές προσδοκίες της δημιουργίας ενός χώρου συναυλιών, παραστάσεων, εκθέσεων κ.ά., το εγχείρημα απέτυχε παταγωδώς. Κανείς, λοιπόν, στην συνέχεια δεν σκέφθηκε αυτός ο χώρος να αποτελέσει έστω τον προσωρινό του Αρχαιολογικού Μουσείου της πόλης, για να μην αφεθεί έρμαιο στη φθορά του χρόνου; Ενώ κατά τ΄άλλα η πόλη επιθυμεί διακαώς να αποκτήσει ένα τέτοιο μουσείο, αλλά δεν μπαίνει καν στον κόπο να δημιουργήσει την προσωρινή του στέγη…

Είμαστε μια μικρή επαρχιακή πόλη που δεν χρειάζεται μεγαλεία, διότι εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να τα υποστηρίξει. Άλλοτε λείπουν οι απαιτούμενοι οικονομικοί πόροι και άλλοτε οι ανθρώπινοι. Είναι κάτι παραπάνω από ουτοπικό και εντελώς ανόητο να πιστεύει κανείς πως η πόλη των Τρικάλων μπορεί να συντηρεί και να λειτουργεί ταυτοχρόνως επτά χώρους πολιτισμού-μουσεία, όπως συμβαίνει αυτήν την στιγμή γύρω μας κι ενώ αναμένονται δύο ακόμη μουσεία και ένας ακόμη πολυχώρος τέχνης και πολιτισμού! Κατά την ταπεινή μου άποψη δημιουργώντας το Αρχαιολογικό μας μουσείο στο Κουρσούμ Τζαμί σήμερα θα ήμασταν πολύ χαρούμενοι και ικανοποιημένοι, γιατί θα είχαμε καταφέρει κάτι πολύ ωραίο και σημαντικό και πραγματικά μοναδικό. «Το πάρκο με τα μουσεία». Αφού, κι ενώ κανείς δεν το περίμενε, δημιουργήθηκε λίγα μέτρα παραδίπλα το σπουδαίο Μουσείο Τσιτσάνη και αποκαλύφθηκε το Δίδυμο Οθωμανικό Λουτρό. Μέσα σε ένα πανέμορφο φυσικό τοπίο, μια ανάσα από το κέντρο της πόλης ο επισκέπτης αλλά και ο κάτοικός της να «διαβάζει» την ιστορία της. Να βρίσκεται μέσα σε ένα ανοικτό, ολοζώντανο Διαχρονικό Μουσείο. Η Αρχαιότητα, το Βυζάντιο (μέσα από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, χαρακτηριστικό δείγμα Βασιλικής χωρίς τρούλο), η Οθωμανοκρατία, η νεότερη και σύγχρονη πόλη μέσα από την μουσική του Τσιτσάνη και το μουσείο του με όλες τις σύγχρονες τεχνολογίες. Και με μια διαφορετική σκέψη να σχεδιάζουμε τα επόμενα μελλοντικά μας βήματα, εφόσον οραματιζόμαστε μεγάλα και εντυπωσιακά μουσεία. Άδεια, νεκρά και άτεγκτα.

Το Κουρσούμ Τζαμί σε δύο, τρία ή πέντε χρόνια θα έχει αποκατασταθεί. Και μετά; Αλήθεια, τι νόημα έχει, ποια ουσιαστική ανάγκη και ματαιοδοξία καλείται να ικανοποιήσει το Διαχρονικό Μουσείο στα καλά κρυμμένα στην άκρη της πόλης κτήρια-φαντάσματα της ΤΑΞΥΠ; Και μάλιστα, όταν ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία αυτής της διαχρονίας βρίσκεται στην αντίπερα πλευρά του, αφημένο στην τύχη του.

Μαρία Στίμου, με πολύτιμες πληροφορίες από ergotexniki.blogspot.com - Κώστας Κατσαρός