Ένα εκτενές απόσπασμα από το νέο βιβλίο του πρώην Υπουργού Σωτήρη Χατζηγάκη προδημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Νέα Εστία". 

Το βιβλίο του Τρικαλινού πολιτικού έχει τίτλο "Η Ελλάδα ανάποδα" και αναφέρεται στα αίτια της σημερινής οικονομικής κρίσης εξετάζοντας παράλληλα εάν είναι "διαλεκτική" η πορεία των ιστορικών φαινομένων.

Διαβάστε το κεφάλαιο "Το «γύρισμα» της Ιστορίας":

 Οι μεγάλες ιστορικές ανατροπές επέρχονται, όχι μόνον από τις αλλαγές στη λειτουργία της οικονομίας, αλλά και από άλλους παράγοντες (π.χ. νέες τεχνολογίες, εξέλιξη επιστημών, παγκοσμιοποίηση κλπ.). Το ερώτημα, λοιπόν, είναι, ποιο είναι το πρωταρχικό αίτιο των αλλαγών; είναι η διαλεκτική πορεία των ιστορικών φαινομένων, που ανατρέπει τις οικονομίες, ή το αντίστροφο;

Η απάντηση, έχει καίρια σημασία για την ερμηνεία και την αντιμετώπιση της σημερινής κρίσης. Γιατί, αν η οικονομία αποτελεί το κινούν αίτιο των ιστορικών αλλαγών, τότε η αντίδρασή μας θα πρέπει να είναι καθαρά οικονομικής φύσεως: θα πρέπει δηλαδή, να αντιμετωπισθεί με οικονομικά εργαλεία και να ληφθούν συγκεκριμένα οικονομικής φύσεως μέτρα (π.χ. κατά του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, των ανεξέλεγκτων «οίκων αξιολόγησης» κλπ.). Τα εθνικά κράτη, ωστόσο, που θα μπορούσαν να επιβάλουν νέους οικονομικούς κανόνες και πειθαρχίες, είναι σήμερα αποδυναμωμένα. Ακόμα και η κραταιά Ε.Ε., δυσκολεύεται να τιθασεύσει το παγκόσμιο κεφάλαιο και τις τράπεζες. Η σημερινή κρίση θα μπορούσε βέβαια ν’ αντιμετωπισθεί, με την επιβολή ενός νέου οικονομικού πλαισίου, το οποίο θα είχε τη δυνατότητα να επιφέρει τον περιορισμό της απληστίας των χρηματοπιστωτικών αγορών (όπως π.χ. με το νόμο του Τόμπιν, τον διαχωρισμό επενδυτικών τραπεζών από τις εμπορικές κλπ.). Τέτοια οικονομικά μέτρα, αξιώνουν μια συντονισμένη δράση των ισχυρών κρατών (όπως π.χ. οι ΗΠΑ), καθώς και των μεγάλων συλλογικών κρατικών οντοτήτων (π.χ. Ε.Ε.). Επομένως, οι απαιτούμενες αλλαγές υπερβαίνουν τις οικονομίες των επιμέρους κρατών και η αντιμετώπιση της κρίσης θα πρέπει ν’ αναζητηθεί μέσα από βαθύτερες αλλαγές (π.χ. διαμόρφωση νέων θεσμών, διαρθρωτικές αλλαγές στις μέχρι σήμερα ισχύουσες κοινωνικές δομές κλπ.).

Πολλοί συγγραφείς υποστηρίζουν, πως οι αλλαγές που επέρχονται αυτή τη περίοδο σ’ ολόκληρο τον κόσμο, αποτελούν μια παρατεταμένη διαδικασία μεταμόρφωσης του παλαιού κοινωνικού και ιστορικού μοντέλου, το οποίο αναπόδραστα επηρεάζει δραματικά όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και κατά συνέπεια και τον οικονομικό. Στη περίπτωση αυτή, βέβαια, θα πρέπει να είναι διαφορετικός ο τρόπος αντιμετώπισης της σημερινής κρίσης. Γιατί, μια καθαρά οικονομική κρίση, αντιμετωπίζεται με οικονομολογικές και πολιτικές συνταγές. Για μια όμως μεγάλη κρίση, που έχει ως αποτέλεσμα ιστορικές ανατροπές, οι παραπάνω παράγοντες δεν είναι αρκετοί. Χρειάζεται επιπλέον, μια ριζικότερη αντιμετώπιση του ίδιου του φαινομένου και με επιπρόσθετα μέσα και εργαλεία, (φιλοσοφικά, κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, αξιακά, ιστορικά κλπ.).

Είναι γεγονός, πως η ίδια η Ιστορία σε πολλές της φάσεις, υφίσταται σημαντικές ανατροπές. Ο κόσμος, φερειπείν άλλαξε δραματικά τον 18ο αιώνα. Έκτοτε, μία νέα εποχή αναδύεται. Αποτέλεσμα αυτής της μεταβολής είναι η γέννηση της «νεωτερικής εποχής» (κάτω από την επάνδρωση της Βιομηχανικής επανάστασης και του Διαφωτισμού). Στις αλλαγές αυτές, πρωτεύοντα ρόλο διαδραμάτισαν οι συγκλονιστικές ανακαλύψεις και οι επαναστατικές εφευρέσεις (π.χ. η πυρίτιδα, το χαρτί και η ναυσιπλοΐα και θ’ ακολουθήσουν λίγο αργότερα και οι χερσαίες μεταφορές, που μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν παράλυτες, και ο σιδηρόδρομος. Αλλά και η μετάβαση από την κοινωνία του άνθρακα, σ’ εκείνη του ηλεκτρισμού, επέφερε σημαντικές ανατροπές στην παγκόσμια οικονομία).[1] Σήμερα, η Ιστορία επαναλαμβάνεται με την εμφάνιση της ηλεκτρονικής, των πολύπλοκων πληροφοριακών συστημάτων, των εξελιγμένων μέσων επικοινωνίας και του ίντερνετ. Η κάθε μία περίοδος συνεπώς, επέφερε βαθειές και απρόβλεπτες ανατροπές, σ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης.  

Ο γνωστός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και συγγραφέας Alain Touraine, υποστηρίζει πως «η νέα κοινωνία βιώνει έναν ολοένα και βαθύτερο διαχωρισμό ανάμεσα σε μια οικονομία, που οργανώνεται σε παγκόσμιο επίπεδο και σε θεσμούς ή μορφές κοινωνικής οργάνωσης, που έχουν αποδυναμωθεί λόγω της ανικανότητάς τους να ελέγξουν την παγκοσμιότητα του οικονομικού συστήματος».[2] Έτσι, λοιπόν, στην εποχή μας, έχει δημιουργηθεί ένα απρόσμενο χάσμα μεταξύ της οικονομίας και των συνεχώς μεταβαλλόμενων κοινωνιών, μέσα στις οποίες δρουν και αλληλοεπηρεάζονται πολλοί παράγοντες.

Ποιος όμως, θα μπορέσει να ελέγξει τους πολυάριθμους αυτούς παράγοντες των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών; Η ανάλυση του οικονομικού συστήματος δεν είναι επαρκής. Γιατί, ένα καθαρά οικονομικό αποτέλεσμα δεν μπορεί πάντοτε να είναι προβλέψιμο από την οικονομική επιστήμη. Το πέρασμα, δηλαδή, της οικονομίας, από τις καλές της εποχές (ανάπτυξη, μεγέθυνση) στην ύφεση και τη συρρίκνωση δεν θα μπορούσε ν’ αποτελέσει παρεπόμενο προϊόν, κάποιας συγκεκριμένης προηγμένης έρευνας της οικονομικής επιστήμης και να είχε εκ των προτέρων προβλεφθεί, ώστε ν’ αποφευχθεί στη συνέχεια κάποια δραματική συνέπεια. Σύμφωνα με τον Τζον Κένεθ Γκαλμπράϊθ «η μελλοντική πορεία της οικονομίας, το πέρασμα δηλαδή από τις καλές εποχές στην ύφεση και στη συρρίκνωση δεν μπορεί να προβλεφθεί. Υπάρχουν πάρα πολλές προβλέψεις, αλλά η υπάρχουσα γνώση δεν είναι βέβαιη». Γιατί, η πορεία της οικονομίας «είναι ένας πολύπλευρος συνδυασμός από αβέβαιες κυβερνητικές ενέργειες, άγνωστες εταιρικές και ανθρώπινες συμπεριφορές… από τις απρόβλεπτες τεχνολογικές καινοτομίες και από την αντίδραση καταναλωτών και επενδυτών».[3]Ο συνδυασμός συνεπώς ποικίλων και άγνωστων παραμέτρων επηρεάζει το οικονομικό αποτέλεσμα, ώστε να καθίσταται μη προβλέψιμο. Σήμερα βέβαια το «παιχνίδι» της πρόγνωσης του άγνωστου και της πρόβλεψης του οικονομικού αποτελέσματος, έχει γίνει μια προσφιλής και καλά αμειβόμενη απασχόληση. Ωστόσο, ούτε η πρόοδος της οικονομικής επιστήμης, ούτε και η νέα βαθύτερη γνώση των οικονομικών πραγμάτων (ακόμα και με τη βοήθεια των ανεπτυγμένων μαθηματικών), καθιστούν την πρόβλεψη του οικονομικού αποτελέσματος διαδικασία εφικτή και αξιόπιστη. Τα γεγονότα των τελευταίων ετών επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίμηση μας, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την αδυναμία της (καθ’ όλα έγκυρης) FED να προβλέψει την επερχόμενη παγκόσμια κρίση το 2008. Οι συνταγές, επομένως, (περί επερχόμενων κρίσεων), υπάρχουν μόνον στις καθιερωμένες οικονομικές θεωρίες και όχι στην αληθινή ζωή και στη πραγματικότητα.

Εξάλλου, η ραγδαία είσοδος της επικοινωνίας στη ζωή των σύγχρονων κοινωνιών, η υποχώρηση του «έθνους-κράτους», οι νέες τεχνολογίες, η διαμόρφωση του κόσμου σε μια παγκόσμια βάση (παγκοσμιοποίηση), οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών (μετανάστευση), η ανάδυση νέων μεγάλων κρατικών οντοτήτων (Κίνα, Ινδία, Βραζιλία), επηρέασαν άμεσα και απρόβλεπτα την οικονομία. Οι νέες, λοιπόν, ιστορικές συνθήκες, οδήγησαν το παγκόσμιο σύστημα στην υπέρβαση του κλασικού οικονομικού μοντέλου και στην αντικατάστασή του από ένα άλλο, όπου κυριαρχούν οι «αποδομήσεις» και οι πλήρεις «απελευθερώσεις» των οικονομιών, αντί των «ρυθμίσεων» της «παλιάς» εποχής... Ένα από τα αποτελέσματα των ανατροπών αυτών, είναι και το ότι οι παραδοσιακού τύπου Δημοκρατίες εμφανίζουν σήμερα φαινόμενα αλλοίωσης της λειτουργίας και της οργάνωσής τους, ενώ αποδυναμώνεται η εθνική εξουσία των θεσμικών τους οργάνων (π.χ. Βουλής, κυβέρνησης).

Οι απρόβλεπτες ιστορικές συνθήκες επιφέρουν, επίσης, σοβαρές ανατροπές και στις διάφορες «συλλογικότητες» (πχ στα συνδικάτα, στις ενώσεις, στους συνεταιρισμούς). Το γεγονός αυτό οδηγεί στην οικοδόμηση νέων μορφών κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης οι οποίες συγκροτούν μια καινούργια πραγματικότητα. Χρειάζεται, ωστόσο, μια οριζόντια ομογενοποίηση αυτών των «νέων» δικαιωμάτων, ώστε αυτά, ν’ αποκτήσουν ένα ευρύτερο συλλογικό –και σε παγκόσμια βάση- πλαίσιο. Γιατί οι «συλλογικότητες» αυτές, όπως έχουν διαμορφωθεί σήμερα, μπορούν να δράσουν αποτελεσματικά, μόνον αν έχουν μια παγκόσμια διακτίνωση και βέβαια, εφ’ όσον στηρίζονται σ’ ένα ευρύτερο πολιτικό ή κοινωνικό σχέδιο. Η όποια συνεπώς, «εθνική» λαϊκή κινητοποίηση, χρειάζεται να έχει έναν ευρύτερο παγκόσμιο ορίζοντα, για να καταστεί αποτελεσματική και για να μπορεί να θεμελιώσει προτάσεις αλλαγών. Διαφορετικά, η πολιτική και η οικονομική κατάσταση στον κόσμο, μπορεί ν’ αλλάξει αποκλειστικά με «άνωθεν δράση» (π.χ. τύπου Μπρέτον Γουντς ή με μια παγκόσμια διακυβέρνηση): δηλαδή, κατόπιν συμφωνιών μεταξύ των ισχυρών κρατών.[4] Ο άγονος άλλωστε τοπικισμός (που δεν πιστεύει σε δράσεις που έρχονται και από πάνω) ή ο επικίνδυνος «εθνικισμός» (που μπορεί να οδηγήσει σε βίαιες κοινωνικές εκρήξεις και σε ρήξεις), δεν αποτελούν τη λύση στο σημερινό πρόβλημα. Η συνεκτίμηση όλων των παραπάνω εκδοχών, μάς οδηγεί στο συμπέρασμα, πως είναι ανάγκη η ανάπτυξη μιας «πολυδιάστατης δράσης σ’ όλα τα πεδία πολιτικής παρέμβασης, ξεκινώντας από το στενά τοπικό και φθάνοντας στο παγκόσμιο, χωρίς να ξεχνάμε βέβαια την κλίμακα των εθνών και των ηπείρων».[5]

 

 

[1] Σ.τ.Σ. Ο Φερνάντ Μπροντέλ (Fernand Braudel), στο μνημειώδες έργο του Υλικός Πολιτισμός, οικονομία και καπιταλισμός. XV-XVIII αιώνας, μετάφραση Φίλιππος Δρακονταειδής, Αικατερίνη Ασδραχά, τ. Α΄, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας, 1998, αναφέρεται στον Πολ Βαλερί (Paul Valery), ο οποίος χαρακτηρίζοντας την κακή κατάσταση των χερσαίων μεταφορών, έλεγε πως «ο Ναπολέων βαδίζει με την ίδια βραδύτητα, με την οποία βαδίζει και ο Ιούλιος Καίσαρ».

[2] Πρβλ. Alain Touraine, Μετά την κρίση. Από την κυριαρχία των αγορών στην αναγέννηση της κοινωνίας, μετάφραση Μαρία Μαλαφέκα, Μεταίχμιο, 2011.

[3] Πρβλ. John Kenneth Galbraith, Τα οικονομικά της αθώας απάτης: η αλήθεια για την εποχή μας, μετάφραση Γιάννης Μελλάς, επιμέλεια Κώστας Μελάς, εκδόσεις Λιβάνη, 2006.

[4] Πρβλ. Francois Morin, Ένας κόσμος χωρίς τη Wall Street, μετάφραση Αριστέα Κομηνέλλη, Μεταίχμιο, 2011.

[5] Πρβλ. Fr. Morin, όπ.π.