Κάθε χρόνο την τελευταία Κυριακή του Μαΐου, στο ιστορικό Σούλι στο  αμφιθέατρο του Ναού του Αγ. Δονάτου, γίνεται η αναπαράσταση της ανατίναξης του Κουγκίου, με τον καλόγερο Σαμουήλ, παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας και άλλων επισήμων.
Επισκέφθηκα πριν λίγο καιρό το Σούλι και επειδή είμαι απόγονος της φάρας των Τζαβελαίων, νομίζω πως δικαιούμαι να αναφερθώ στον ηρωικό αυτό τόπο. Κάθε φορά που πάω νομίζω πως είναι η πρώτη φορά. Ο δρόμος ανηφορίζει με απίθανες στροφές στα βουνά, προσφέροντας μια υπέροχη πανοραμική θέα του κάμπου του Αχέροντα. Μια γειτονιά από πέτρινα μαντριά προειδοποιεί για την είσοδο στο ιστορικό Σούλι. Οι εικόνες διαδοχικές, τα συναισθήματα πολλά.
Πατούσα στους τόπους που πατούσαν οι πρόγονοί μας, οι γίγαντες εκείνοι στην ψυχή και στο σώμα Σουλιώτες. Οι μόνιμοι εφιάλτες του Αλή- Πασά. Στο σμίξιμο των πλαγιών, στο μικρό οροπέδιο, αντίκρισα πολλά σπίτια πέτρινα. Το εντυπωσιακό ήταν τα εξήντα περίπου διασωθέντα πηγάδια που με το νερό τους ξεδιψούσαν οι Σουλιώτες μέσα σ’ αυτή την πετρώδη αετοφωλιά που είχαν επιλέξει να ζουν κρυμμένοι από τους Τούρκους.          
Η ψυχή μου αναβαπτίστηκε. Σκεφτόμουν και θαύμαζα. Αναμνήσεις ηρωικών κατορθωμάτων περνούσαν μπροστά μου με τους Σουλιώτες να υπεραμύνονται τον τόπο τους και τον καλόγερο Σαμουήλ να ανεβαίνει στον ουρανό ως διαχρονικό μετέωρο, ανατινάζοντας το Κούγκι με τους «πέντε νομάτους», αλλά και το μπουλούκι των Τούρκων που θέλησαν να το καταλάβουν.                             
Παραδίπλα περήφανες μας αντικρίζουν οι προτομές των Σουλιωτών Φώτου Τζαβέλα, Μάρκου Μπότσαρη, Λάμπρου Κατσώνη, καλόγερου Σαμουήλ, που το όνομά τους έγινε συνώνυμο με τον ηρωισμό και την αντίσταση των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων. Οι σύντομες επιγραφές και φράσεις τους, μίλησαν στην καρδιά μου.

Συγκινημένη και εντυπωσιασμένη υπό την επιβλητικότητα και τις κρυφές ομορφιές, θαύμασα το ηρωικό Κούγκι, που φαντάζει ένα υπέροχο μπαλκόνι προς τα γύρω βουνά. Κοιτάζοντας προς τον κάμπο διέκρινα μια έντονη χαρακιά στο τοπίο, που σχηματίζει ο ποταμός Αχέρων με τα σημάδια της Σκάλας της  Τζαβέλαινας, τυλιγμένο στην ιστορία το μύθου. Εκείνη τη στιγμή πέρασε από τη σκέψη μου σαν κινηματογραφική ταινία η γυναίκα του Σουλίου. Αλήθεια είχε εξαιρετική θέση. Ο σεβασμός προς αυτήν αποτελούσε κορύφωμα της Σουλιώτικης ηθικής. Ετοίμαζε τα βόλια, κουβαλούσε πολεμοφόδια και έπαιρνε στην ανάγκη και η ίδια μέρος στις μάχες. Ποιός μπορεί να αρνηθεί αλήθεια αυτή τη γυναίκα που με την ευγενική της παρουσία λάμπρυνε τη ζωή και αποτύπωσε πάνω της λίγο από το πείσμα της και λίγο από την πίκρα της, για να μείνει ο τόπος αδούλωτος; Λίγα χιλιόμετρα από το Σούλι το Ζάλογγο, που έγινε το σύμβολο της αγάπης προς την Ελευθερία, όταν εξήντα-τρεις (63) Σουλιώτες ρίχτηκαν στο γκρεμό επιλέγοντας το θάνατο από τη σκλαβιά και την ταπείνωση.
Είναι γεγονότα τα οποία λάμπουν στο στερέωμα της ιστορίας μας, αγάπη προς τη λευτεριά και αυτοθυσία προς την πατρίδα, που ακόμα και τον Αλή Πασά τον έκανε να σταθεί με θαυμασμό μπροστά στο μεγαλείο της Σουλιώτικης ψυχής.
Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς ένα οδοιπορικό φυσικό και γεωγραφικό και ταυτόχρονα να οδηγεί το νου του σε ιστορικές διαδρομές και μνήμες. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για το Σούλι, που είναι από μόνο του ιστορία, αγώνας, παρακαταθήκη αξιών, μνήμη προσωπικοτήτων και ανθρώπων με αρχές.
Η Ελλάδα δεν μεγαλούργησε απλά εκεί πάνω στους ιερούς βράχους, δεν λειτούργησε το Κούγκι με τον αιώνιο Καλόγερο, που έγινε φλόγα και φως τιμής και ελευθερίας, αλλά από εκεί ξεκίνησε η μεγάλη διαδρομή της, η εθνεγερσία στηριγμένη στους ελεύθερους Έλληνες, στα απάτητα βουνά, στην πίστη, στην ορθοδοξία, στο σχολείο του αγώνα, ενός αγώνα που έφερε την ελευθερία.
Νίκη Χύτα, Πρόεδρος του Συλλόγου Ηπειρωτών Ν. Τρικάλων – μέλος Δ.Σ. Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδος